تابستان در سایه خنکای علم؛ رازهای طلایی سلامت بدن در روزهای گرم

گروه سلامت و دارویی برکت:  با وجود آنکه دو هفته ای است که وارد ماه تیر و فصل تابستان شده ایم، اما تابستان و گرمای شدید هوا در تهران و دیگر کلان‌ شهرهای ایران از دو ماه پیش آغاز شده است. حتی گرمای هوا در ماه جاری بیش از همیشه طاقت‌ فرسا و چالش‌برانگیز است.

دماهای روزانه بالای ۴۰ درجه سانتی‌گراد و گرمای شبانه که گاه از ۳۲ درجه پایین‌تر نمی‌آید، شرایطی استثنایی را ایجاد کرده که سلامت میلیون‌ها ایرانی را در معرض خطر جدی قرار داده است. این وضعیت، نتیجه‌ای از تغییرات اقلیمی شتاب‌گرفته، توسعه شهری نامتناسب و کمبود زیرساخت‌های مقاوم در برابر گرما است. به همین دلیل، در این فصل، موارد گرمازدگی و مشکلات ناشی از آن به صورت تصاعدی افزایش یافته است. بیماران مراجعه‌کننده به مراکز درمانی در کلان شهرها و سایر مناطق گرم کشور، روز به روز بیشتر می‌شوند و آمار بیماریهای مرتبط با گرما نیز نگران‌ کننده است.

با این حال، مقابله با این بحران صرفاً به کنترل علائم گرمازدگی محدود نمی‌شود؛ بلکه نیازمند درک علمی دقیق از عملکرد بدن در گرما، شناخت عوامل محیطی و فردی، و اتخاذ راهکارهای عملی و مدرن بر پایه شواهد پزشکی و اقلیمی است.

در همین راستا، در این گزارش، با رویکردی تحلیلی و بومی، به بررسی عمیق و علمی راهکارهای پیشگیری و مدیریت گرمازدگی می‌پردازیم تا تابستان امسال و سال‌ های بعد را به فصلی سالم‌تر و سازگارتر با طبیعت تبدیل کنیم.

مکانیزم‌های فیزیولوژیک بدن در برابر گرما

بدن انسان به کمک سیستم‌های تنظیم دمای پیچیده‌ای، نظیر تعریق و اتساع عروق محیطی، دمای داخلی را در حدود ۳۷ درجه سانتی‌گراد نگه می‌دارد. در برابر افزایش دما، تعریق باعث تبخیر مایعات سطح پوست و کاهش حرارت می‌شود؛ ولی وقتی دمای محیط بالاتر از حد تحمل قرار گیرد یا رطوبت زیاد باشد، کارایی این مکانیسم‌ها کاهش می‌یابد.

این امر منجر به تجمع حرارت در بدن و افزایش دمای مرکزی تا بالای ۴۰ درجه شده که می‌تواند آسیب جدی به سیستم عصبی مرکزی، قلب و کلیه‌ها وارد کند. گرمازدگی شدید ممکن است ظرف چند ساعت به نارسایی چندعضوی و مرگ منجر شود. مطالعات پزشکی نشان می‌دهد که حتی تحمل گرمای بالای ۳۸ درجه برای افراد آسیب‌پذیر، مانند کودکان و سالمندان، به شدت کاهش می‌یابد.

جزیره گرمای شهری؛ قاتل خاموش کلان‌شهرها

پدیده «جزیره گرمای شهری» به تجمع و حفظ گرما در محیط‌های شهری اطلاق می‌شود که به دلیل فراوانی سطوح سخت مانند آسفالت، بتن، و ساختمان‌های متراکم ایجاد می‌شود. در تهران، این پدیده باعث می‌شود دما در برخی مناطق تا ۵ درجه سانتی‌گراد بالاتر از مناطق اطراف باشد. علاوه بر این، آلودگی هوا و نبود فضای سبز کافی موجب کاهش تهویه طبیعی و افزایش گرما می‌شود.

تحقیقات سازمان محیط زیست نشان داده‌اند که مناطق مرکزی تهران بیشترین میزان دما و رطوبت را تجربه می‌کنند که این موضوع به‌ویژه برای افرادی که در فضای باز فعالیت می‌کنند خطرناک است. بنابراین، مقابله با این بحران نیازمند برنامه‌ریزی شهری مدرن و افزایش پوشش گیاهی است.

گروه‌های حساس؛ بیشترین قربانیان گرمازدگی

کودکان، سالمندان و کارگران فضای باز بیش از دیگران در معرض خطر گرمازدگی قرار دارند. کودکان به دلیل عدم تکامل کامل سیستم‌های تنظیم دما، زودتر دچار شوک گرمایی می‌شوند. سالمندان نیز به علت کاهش تعریق و وجود بیماری‌های مزمن، توان مقابله با گرما را ندارند.

کارگران ساختمانی، کشاورزان و پاکبانان که در ساعات گرم روز مجبور به فعالیت هستند، آمار بالایی از موارد گرمازدگی را به خود اختصاص داده‌اند. گزارش‌های وزارت بهداشت نشان می‌دهد که بیشتر بیماران گرمازدگی از این گروه‌ها بوده‌اند که ضرورت اتخاذ سیاست‌های حمایتی و آموزش هدفمند را دوچندان می‌کند.

آبرسانی و الکترولیت‌ها؛ ترکیب حیاتی برای سلامت

تنها نوشیدن آب خالص کافی نیست و باید تعادل دقیق الکترولیت‌ها حفظ شود. سدیم، پتاسیم و منیزیم نقش کلیدی در عملکرد سلول‌ها و حفظ تعادل مایعات بدن دارند. نوشیدن بیش از حد آب بدون جایگزینی الکترولیت‌ها می‌تواند منجر به هیپوناترمی شود که خطرناک و گاهی کشنده است. استفاده از محلول‌های ORS، آب نارگیل، دوغ کم‌نمک و آب‌میوه‌های طبیعی، بهترین روش‌های حفظ تعادل مایعات و الکترولیت‌ها در گرمای شدید هستند. همچنین پرهیز از نوشیدنی‌های کافئین‌دار و قندی ضروری است، زیرا این مواد باعث افزایش دفع ادرار و کاهش آب بدن می‌شوند.

انتخاب هوشمندانه لباس و رژیم غذایی

لباس‌های سبک، گشاد و از جنس نخی بهترین گزینه برای مقابله با گرما هستند، زیرا این نوع پارچه‌ها اجازه تبادل هوای مناسب و تعریق را می‌دهند. پوشیدن لباس‌های تیره و پلاستیکی به شدت گرما را جذب کرده و به افزایش دمای بدن منجر می‌شود. در زمینه تغذیه، مصرف مواد غذایی سبک، تازه و پرآب مانند میوه‌ها و سبزیجات توصیه می‌شود.

همچنین اجتناب از مصرف غذاهای پرچرب و سنگین به کاهش بار متابولیکی و گرمای درونی بدن کمک می‌کند. محدود کردن فعالیت‌های بدنی در ساعات گرم روز نیز در کاهش فشار بر سیستم‌های بدن موثر است.

مدیریت محیط زندگی؛ راهکارهای ساده و کاربردی

به دلیل قطعی‌های برق و محدودیت دسترسی به کولرهای گازی، باید راهکارهای مقرون به صرفه و علمی برای خنک کردن محیط زندگی به‌کار گرفته شود. استفاده از پرده‌های ضخیم و روشن، بهره‌گیری از تهویه طبیعی از طریق باز کردن پنجره‌ها در ساعات خنک‌تر، و استفاده از پنکه‌ها با روش‌هایی مانند قرار دادن ظرف آب یخ مقابل آنها، می‌تواند دمای محیط را کاهش دهد.

عایق‌بندی پنجره‌ها و دیوارها و کاهش مصرف وسایل برقی غیرضروری از دیگر راهکارهای موثر است. همچنین دوش آب ولرم قبل از خواب به بهبود کیفیت خواب و کاهش دمای بدن کمک می‌کند.

سیاست‌گذاری و آموزش؛ کلید تاب‌آوری ملی

بحران گرما نیازمند رویکردی جامع و کلان است. آموزش عمومی و تخصصی درباره پیامدهای گرمازدگی، نحوه پیشگیری و مراقبت‌های لازم باید در مدارس، رسانه‌ها و مراکز درمانی گسترش یابد.

توسعه زیرساخت‌های شهری مانند افزایش فضاهای سبز، ایجاد سایه‌بان‌های عمومی، نصب ایستگاه‌های آب‌رسانی رایگان و اصلاح ساعات کاری به ویژه برای کارگران فضای باز از اولویت‌های ضروری است. همچنین باید برنامه‌های ملی مقابله با تغییرات اقلیمی تدوین و اجرا شود تا تابستان‌های آینده کمتر تهدیدکننده سلامت و زندگی مردم باشند.

نتیجه‌گیری

گرمازدگی یک بحران سلامت عمومی است که در شرایط تابستان‌های داغ و تغییرات اقلیمی شتاب‌گرفته بیش از پیش اهمیت پیدا کرده است. شناخت دقیق مکانیسم‌های فیزیولوژیک بدن و عوامل محیطی، شناسایی گروه‌های حساس و اجرای راهکارهای علمی مانند مدیریت مایعات و الکترولیت‌ها، انتخاب لباس و رژیم غذایی مناسب، و بهبود شرایط محیطی، می‌توانند تا حد زیادی از بروز آسیب‌های گرمایی جلوگیری کنند.

علاوه بر این، برنامه‌ریزی‌های کلان شهری و سیاست‌گذاری‌های موثر در حوزه سلامت و محیط زیست، کلید تاب‌آوری ملی در برابر این تهدید جدی است. تنها با رویکردی جامع، بومی و مبتنی بر شواهد، می‌توان تابستان‌های آینده را برای همه شهروندان ایران به فصلی امن‌تر و سالم‌تر تبدیل کرد.