گروه سلامت و دارویی برکت: در سال های اخیر، واژه «تروما» دیگر تنها به رویدادهای تکان دهنده محدود نمی شود. پژوهش های نوین روانشناسی و عصب شناسی نشان داده اند که آسیب های روانی، به‌ویژه اضطراب های حل نشده، می‌توانند به صورت ناآگاهانه از نسلی به نسل دیگر منتقل شوند.
والدینی که در دوران کودکی خود دچار بی ثباتی عاطفی، جنگ، فقر، بی توجهی یا فشارهای شدید روانی شده اند، ناخواسته الگوهایی از اضطراب، ترس یا بی اعتمادی را به فرزندان خود منتقل می‌کنند.
این انتقال نه تنها در سطح رفتاری بلکه در سطح زیست شناختی نیز رخ می‌دهد. از منظر اپی ژنتیک، محیط زندگی و تجارب استرس زا می‌توانند بیان ژن ها را تغییر دهند و نسل بعد را با پایه ای عصبی و روانی برای اضطراب، افسردگی یا پرخاشگری مواجه سازند.
در همین راستا، در این گزارش، به بررسی دقیق و چندبعدی این پدیده پیچیده و پنهان می‌پردازیم.
تروما چیست و چرا «نسلی» می‌شود؟
تروما تجربه ای روانی است که از ظرفیت تحمل ذهنی فرد فراتر می رود و اثری ماندگار بر ساختار روان می‌گذارد. اما وقتی فرد تروما دیده خود به والد تبدیل می‌شود، بسیاری از الگوهای دفاعی و هیجانی او به صورت نا آگاهانه به فرزند منتقل می‌شود.
تروماهای نسلی نه از طریق ژن، بلکه از طریق زبان بدن، سبک دلبستگی، نگاه به جهان، الگو های اضطراب و حتی سکوت منتقل می‌شوند. کودکی که در خانه ای با والدین همیشه نگران یا کناره گیر رشد می‌کند، ممکن است احساس امنیت نداشته باشد، حتی اگر هیچ گاه مستقیم آسیب ندیده باشد. انتقال تروما اغلب پنهان، بی‌کلام و سیستماتیک است.
نقش اضطراب والدین در شکل‌گیری شخصیت فرزندان
والدینی که خود درگیر اضطراب های مزمن اند، محیطی ناپایدار برای فرزندان ایجاد می‌کنند. آن‌ها ممکن است بیش از حد کنترل‌گر، بیش از اندازه مراقب یا منفعل باشند. کودک در چنین فضایی یا دائم در حالت «هشیاری بالا» قرار دارد یا دچار سردرگمی عاطفی می‌شود.
این شرایط موجب رشد اضطراب فراگیر، وسواس های رفتاری یا اختلال در تنظیم هیجانات در فرزندان می‌شود. بسیاری از افرادی که در بزرگسالی با اختلالات اضطرابی مواجه هستند، ریشه مشکلاتشان به احساس نا امنی دوران کودکی بازمی‌گردد؛ احساسی که از رفتار والدینی منتقل شده که خود قربانی تروما بوده‌اند.
علم اپی ژنتیک و انتقال زیستی تروما
علم اپی ژنتیک نشان داده که تجارب محیطی شدید (مانند جنگ، قحطی، مهاجرت اجباری) می‌توانند ساختارهای مولکولی در اطراف DNA را تغییر دهند. این تغییرات بر نحوه فعال یا غیرفعال شدن ژن‌ها تأثیر می‌گذارند و می‌توانند به نسل بعدی منتقل شوند.
برای مثال، کودکانی که از مادران دچار PTSD متولد می‌شوند، اغلب نشانه های بیشتری از اضطراب یا حساسیت به استرس دارند. به‌عبارتی، حافظه زیستی تروما می‌تواند در بدن ذخیره شود و حتی بدون بازگویی یا تجربه مجدد، نسل بعدی را تحت‌تأثیر قرار دهد.
خانواده، سکوت و تابوها در پنهان سازی تروما
در بسیاری از خانواده‌ها، روایت‌های دردناک گذشته به سکوت سپرده می‌شوند. فرزندان درباره تجربه‌های تلخ والدین چیزی نمی‌دانند، اما آثار آن را در واکنش‌های هیجانی، تنش‌های بی‌دلیل یا پرهیزهای رفتاری احساس می‌کنند.
سکوت، نوعی انتقال ناخودآگاه است. کودک با توجه به نشانه‌ها، حدس‌هایی می‌زند و گاه خود را عامل ناراحتی می‌پندارد. پنهان‌کاری، مانع پردازش روانی می‌شود و بذر اضطراب‌های مزمن را در ناخودآگاه کودک می‌کارد.
مدرسه و جامعه؛ بازتولید یا ترمیم تروما؟
محیط مدرسه و جامعه می‌تواند دو نقش کاملاً متضاد ایفا کند: اگر سیستم آموزشی و فرهنگی مبتنی بر فشار، رقابت شدید، تحقیر و بی‌توجهی باشد، تروماهای خانوادگی تشدید می‌شوند.
اما اگر محیط مدرسه، فضایی امن و حمایتگر فراهم آورد، می‌تواند نقش درمان گر را ایفا کند. معلمان آگاه، مشاوران متخصص و برنامه های آموزشی مبتنی بر سلامت روان، می‌توانند زنجیره انتقال تروما را قطع کنند و مسیر جدیدی برای فرزندان باز کنند.
روان درمانی در توقف چرخه تروما
روان‌درمانی یکی از مؤثرترین ابزارها در شناسایی و توقف انتقال تروماست. درمان‌های مبتنی بر تروما (مثل EMDR یا رفتاردرمانی شناختی – CBT) می‌توانند کمک کنند والدین با زخم‌های قدیمی خود مواجه شوند و آن ها را بازسازی کنند.
همچنین آموزش مهارت‌های والدگری آگاهانه، تنظیم هیجانات و ایجاد دلبستگی امن، ابزارهایی اند که از تبدیل کودک به قربانی تروما جلوگیری می‌کنند. گاهی، شفا یافتن یک نسل آغاز رهایی نسل‌های بعدی است.
