گروه سلامت و دارویی برکت: در سال های اخیر، نام «کورتیزول» بیش از هر زمان دیگری در فضای مجازی و مباحث سلامت عمومی شنیده می‌شود. این هورمون که توسط غدد فوق کلیوی ترشح می‌شود، در نگاه اول یک ابزار حیاتی برای بقاست؛ چرا که بدن را در شرایط استرس زا به حالت آماده‌باش درمی‌آورد. اما مشکل از آنجا آغاز می‌شود که سطح کورتیزول به شکل مزمن و طولانی‌مدت بالا باقی بماند. در چنین شرایطی، کورتیزول به جای حمایت از بدن، می‌تواند عاملی مخرب برای سلامت متابولیک و روانی باشد.
تجمع چربی شکمی، افزایش وزن مقاوم به رژیم و ورزش، احتباس آب و حتی تضعیف سیستم ایمنی از پیامدهای شناخته شده این وضعیت است. از همین رو، درک دقیق نقش کورتیزول و شیوه های کنترل آن برای حفظ تناسب اندام و سلامت عمومی اهمیت دوچندان پیدا کرده است.
کورتیزول چیست و چه نقشی در بدن دارد؟
کورتیزول یک هورمون استروئیدی از گروه گلوکوکورتیکوئیدهاست که غدد فوق کلیوی آن را تولید می‌کنند. این هورمون به طور طبیعی ریتم شبانه‌روزی دارد؛ صبح ها در بالاترین سطح قرار می‌گیرد تا بدن را برای فعالیت روزانه آماده کند و شب ها کاهش می‌یابد تا خواب تسهیل شود. وظایف کورتیزول متنوع است: تنظیم قند خون، تعدیل پاسخ ایمنی، کنترل فشار خون و حتی تأثیرگذاری بر حافظه و تمرکز.
زمانی که فرد در معرض استرس های شدید یا مزمن قرار می‌گیرد، تعادل طبیعی کورتیزول بر هم می‌ریزد
اما، زمانی که فرد در معرض استرس های شدید یا مزمن قرار می‌گیرد، تعادل طبیعی کورتیزول بر هم می‌ریزد. افزایش طولانی مدت آن به تغییرات متابولیکی منجر می‌شود که یکی از مهم‌ترین آنها تمایل بدن به ذخیره چربی و کاهش توانایی در سوخت و ساز بدن است. بنابراین، کورتیزول هم یک هورمون حیاتی است که بالقوه می‌تواند به عاملی برای بروز بیماری بدل شود.
چرا به کورتیزول «هورمون استرس» می‌گویند؟
اصطلاح «هورمون استرس» به این دلیل برای کورتیزول به کار می‌رود که ترشح آن مستقیماً به شرایط استرس زا وابسته است. هر زمان که فرد با تهدیدی جسمی یا روانی مواجه می‌شود، هیپوتالاموس و هیپوفیز سیگنال‌هایی به غدد آدرنال می‌فرستند تا کورتیزول ترشح شود.
این افزایش فوری باعث آزادسازی گلوکز در خون، بالا رفتن فشار خون و افزایش سطح هوشیاری می‌شود؛ واکنشی که در گذشته برای بقا در برابر خطرات محیطی ضروری بوده است. اما در دنیای امروز، استرس اغلب ناشی از فشار کاری، مشکلات مالی، بی‌خوابی یا نگرانی‌های اجتماعی است؛ شرایطی که پایانی مشخص ندارند.
در نتیجه، بدن در حالت آماده باش طولانی قرار می‌گیرد و سطح کورتیزول برای مدت‌های طولانی بالا می‌ماند. این همان چرخه‌ای است که باعث می‌شود استرس مزمن به افزایش وزن، خستگی و اختلالات روانی منجر گردد.
مکانیسم اثر کورتیزول بر متابولیسم و وزن بدن
کورتیزول با تأثیرگذاری بر سوخت و ساز گلوکز و چربی، مستقیماً بر کنترل وزن بدن اثر می‌گذارد. این هورمون در شرایط استرس، کبد را تحریک می‌کند تا قند بیشتری وارد جریان خون شود. در کوتاه‌مدت، این فرایند به تأمین انرژی فوری کمک می‌کند، اما اگر به شکل مزمن ادامه یابد، منجر به افزایش قند خون و مقاومت به انسولین می‌شود.
در چنین شرایطی، بدن به جای استفاده از قند، تمایل بیشتری به ذخیره‌سازی آن در قالب چربی خصوصاً در ناحیه شکمی دارد. از سوی دیگر، سطح بالای کورتیزول با کاهش توده عضلانی همراه است، زیرا بدن برای تولید انرژی پروتئین عضلات را تجزیه می‌کند. ترکیب این دو مکانیسم_افزایش چربی و کاهش عضله_باعث می‌شود کاهش وزن حتی با رژیم غذایی و ورزش منظم بسیار دشوار گردد.
کورتیزول و پدیده احتباس آب در بدن
یکی از پیامدهای کمتر شناخته شده افزایش کورتیزول، احتباس آب و نمک در بدن است. کورتیزول می‌تواند عملکرد هورمون «آلدوسترون» را تقلید کند که مسئول تعادل آب و الکترولیت ها است. در نتیجه، کلیه ها سدیم بیشتری را بازجذب کرده و آب نیز در بدن نگه داشته می‌شود.
این وضعیت منجر به تورم، احساس سنگینی و افزایش وزن کاذب می‌گردد. بسیاری از افراد تصور می‌کنند دچار چاقی واقعی شده اند، در حالی که بخشی از این افزایش وزن ناشی از تجمع آب است. نکته مهم اینجاست که احتباس آب خود می‌تواند حس خستگی، کاهش انگیزه برای ورزش و حتی نارضایتی روانی را تشدید کند؛ عاملی که چرخه استرس و افزایش کورتیزول را باز هم تقویت خواهد کرد.
عوامل مؤثر بر افزایش کورتیزول
عوامل زیادی می‌توانند باعث افزایش سطح کورتیزول شوند. استرس های روانی طولانی‌مدت، شایع‌ترین دلیل است. بی‌خوابی یا خواب ناکافی نیز نقش مهمی دارد، زیرا ریتم شبانه روزی کورتیزول را مختل می‌کند. مصرف بیش از حد کافئین، تغذیه نامناسب (خصوصاً رژیم‌های سرشار از قند و چربی‌های اشباع)، کم تحرکی و حتی ورزش بیش از حد و شدید نیز می‌توانند سطح کورتیزول را بالا نگه دارند.
بیماری‌های مزمن، افسردگی و اضطراب نیز از دیگر عوامل دخیل هستند. آنچه اهمیت دارد، این است که اغلب افراد به طور هم‌زمان در معرض چند عامل قرار می‌گیرند و همین موضوع کنترل کورتیزول را دشوارتر می‌سازد. شناخت این عوامل نخستین گام در مسیر مدیریت مؤثر استرس و پیشگیری از پیامدهای متابولیک آن است.
