گروه سلامت و دارویی برکت: در اواخر مهر ماه سال جاری، خبر تصمیم وزارت بهداشت برای اجرای برنامه پزشکی خانواده در سراسر کشور منتشر شد. در همین راستا، دکتر علی جعفریان مشاور عالی و جانشین وزیر بهداشت گفت که اجرای برنامه پزشک خانواده و نظام ارجاع تکلیف قانون برنامه هفتم است.
اجرای این قانون می تواند نتایج بسیار مثمرثمری داشته باشد، اما باید الزامات اجرای این برنامه هم دیده شود. وی همچنین اعلام کرد که وزارت بهداشت متعهد به اجرای پزشک خانواده است. همه برنامه های لازم برای اجرای این برنامه را هم تدارک دیده است، منتها سطح اجرای برنامه مستلزم این است که دولت چه میزان منابعی را به آن اختصاص دهد و همچنین ستاد ملی پزشک خانواده کدام مدل از انواع مدل های اجرای برنامه را انتخاب کند.
افزون بر این، اخیرا هم دکتر علیرضا رییسی، معاون بهداشت وزارت بهداشت نیز درباره اجرا نشدن برنامه پزشکی خانواده طی دو دهه گذشته گفت: قول می‌دهیم که پزشکی خانواده در کشور اجرایی شود اما از نظر ما، مشکل تامین منابع نیست، بلکه مشکل اساسی، عدم اجرای قانون است؛ یعنی منابعی که برای نظام سلامت و بیمه‌ها در نظر گرفته شده، تاکنون تخصیص نیافته است.رییسی تاکید کرد: برای اجرای پزشکی خانواده در حال حاضر همه دچار تردید و شک هستند چرا که بدهی و تکالیف زیادی در وزارت بهداشت و دانشگاه‌های علوم پزشکی وجود دارد و ترس دارند که وسط اجرای طرح، رها شوند. به دلیل آن که سابقه آن در استان‌های فارس و مازندران هم وجود دارد و استان‌های دیگر هم تردید دارند. اما باید همه برای اجرای این طرح، متحد شوند و در صورت عدم اجرا، برکنار و مجازات شوند.
در همین راستا، با توجه به اهمیت این موضوع، بررسی چالشها، فرصت‌ها، و راهکارهای اجرایی برای اجرای موفق برنامه پزشک خانواده ضروری است.
اهمیت طرح پزشک خانواده
در دهه‌های اخیر، یکی از مهم‌ترین تحولات در نظام‌های سلامت کشورهای مختلف، توجه به مدل‌های جدید خدمات بهداشتی و درمانی بوده است. یکی از این مدل‌ها که در بسیاری از کشورها با موفقیت پیاده‌سازی شده است، برنامه پزشک خانواده است. این مدل که بر اساس مراقبت‌های اولیه بهداشتی و پیشگیری از بیماری‌ها طراحی شده، در نظام‌های بهداشتی مدرن به عنوان پایه‌گذار یک سیستم بهداشتی کارآمد و جامع شناخته می‌شود. در ایران نیز با توجه به مشکلات نظام سلامت، نیاز به یک ساختار منظم و فراگیر برای ارائه خدمات بهداشتی ضروری به نظر می‌رسد.
اجرای برنامه پزشک خانواده و نظام ارجاع در کشور، نه تنها یک ضرورت اجتماعی و بهداشتی است؛ بلکه به عنوان تکلیفی قانونی در برنامه هفتم توسعه نیز آمده است. این برنامه در واقع یک جراحی بزرگ در نظام سلامت کشور به شمار می‌رود که تغییرات اساسی در شیوه ارائه خدمات درمانی و پیشگیری ایجاد خواهد کرد.
به عبارت دیگر، پزشک خانواده به عنوان یک مدل سازمانی و مدیریتی در نظام سلامت، نه تنها برای ارائه خدمات درمانی بلکه برای تقویت سلامت عمومی و پیشگیری از بیماری‌ها نیز طراحی شده است. در این مدل، یک پزشک به عنوان نماینده اصلی نظام سلامت در سطح خانوار فعالیت کرده و مسئولیت ارائه خدمات پزشکی اولیه و ارجاع به سایر تخصص‌ها را بر عهده دارد. این برنامه با هدف ایجاد یک سیستم بهداشتی کارآمد، با محوریت پیشگیری از بیماری‌ها، کاهش هزینه‌های درمانی و بهبود کیفیت زندگی مردم طراحی شده است.
ساختار و فرآیند کاری برنامه پزشک خانواده
اجرای برنامه پزشک خانواده در ایران، یک تغییر ساختاری گسترده در نظام سلامت کشور است که می‌بایست در سطوح مختلف اجرایی انجام شود. ساختار کلی این برنامه به شرح زیر است:
پزشک خانواده: پزشک عمومی است که مسئولیت مراقبت‌های اولیه بهداشتی، پیشگیری، تشخیص بیماری‌های اولیه، ارائه مشاوره به بیماران و ارجاع آنها به تخصص‌های مورد نیاز را بر عهده دارد.
نظام ارجاع: در این سیستم، بیمار ابتدا به پزشک خانواده مراجعه کرده و در صورت نیاز به خدمات تخصصی، به پزشک متخصص ارجاع داده می‌شود. این سیستم از مراجعه‌های غیرضروری به بیمارستان‌ها و متخصصین جلوگیری کرده و موجب بهره‌برداری بهینه از منابع پزشکی می‌شود.
مراکز بهداشت و درمان: مراکز بهداشتی و درمانی شهری و روستایی، مسئولیت‌های ارائه خدمات اولیه بهداشتی، مراقبت‌های مادر و کودک، واکسیناسیون و مشاوره‌های پیشگیرانه را در چارچوب برنامه پزشک خانواده بر عهده دارند.
تقویت نظام ارجاع
نظام ارجاع که در کنار برنامه پزشک خانواده قرار دارد، به معنای ارجاع بیماران از سوی پزشک خانواده به متخصصان و مراکز درمانی مختلف است. هدف از این سیستم، کاهش هزینه‌ها و جلوگیری از مراجعه غیرضروری به متخصصان و بیمارستان‌ها است. با ایجاد یک سیستم ارجاع مناسب، می‌توان از خدمات پزشکی به شکلی بهینه‌تر و متناسب‌تر بهره‌برداری کرد و در نهایت به کاهش بار مالی و فیزیکی بر روی بیمارستان‌ها و متخصصان کمک کرد.
کاهش هزینه‌های درمانی و بهبود دسترسی به خدمات
پزشک خانواده با ارائه خدمات اولیه و پیشگیرانه، از بروز بسیاری از بیماری‌ها جلوگیری کرده و نیاز به درمان‌های پرهزینه را کاهش می‌دهد. این کاهش هزینه‌ها به ویژه در شرایطی که منابع مالی کشور محدود است، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. همچنین، با توجه به اینکه پزشک خانواده به عنوان یک نقطه تماس اولیه با بیماران عمل می‌کند، می‌تواند دسترسی به خدمات درمانی را برای افراد در مناطق دورافتاده و محروم تسهیل کند.
بهبود کیفیت خدمات بهداشتی و درمانی
با ایجاد یک پزشک خانواده برای هر خانواده، مراقبت‌های بهداشتی به طور مستمر و در طولانی‌مدت پیگیری خواهد شد. این امر موجب کاهش مراجعه‌های اضطراری به بیمارستان‌ها و مراکز درمانی می‌شود و از این رو فشار کمتری به سیستم درمانی وارد می‌کند. همچنین، با نظارت بیشتر و ارائه مراقبت‌های بهداشتی و درمانی مستمر، احتمال بروز بیماری‌های مزمن و غیرواگیر کاهش یافته و کیفیت زندگی مردم بهبود می‌یابد.
مزایای بلندمدت برنامه پزشک خانواده
اجرای موفق برنامه پزشک خانواده می‌تواند در بلندمدت به مزایای فراوانی منجر شود که شامل موارد زیر است:
با اجرای برنامه پزشک خانواده، از آنجا که بیماری‌ها در مراحل ابتدایی تشخیص داده می‌شوند، بسیاری از هزینه‌های درمان‌های پیچیده و پرهزینه کاهش می‌یابد. به علاوه، سیستم ارجاع باعث جلوگیری از مراجعات غیرضروری به بیمارستان‌ها و متخصصین می‌شود که خود به کاهش هزینه‌ها کمک می‌کند.
پزشک خانواده با ارائه خدمات بهداشتی و درمانی در سطح محلی، دسترسی به خدمات درمانی را در مناطق دورافتاده و کم‌برخوردار افزایش می‌دهد. این برنامه می‌تواند شکاف‌های موجود در دسترسی به خدمات بهداشتی را کاهش دهد.
یکی از اهداف اصلی برنامه پزشک خانواده، پیشگیری از بیماری‌ها و کاهش بار بیماری‌های غیرواگیر است. با پیگیری مستمر وضعیت بهداشتی بیماران و تشخیص زودهنگام بیماری‌ها، کیفیت زندگی افراد بهبود می‌یابد و سطح سلامت عمومی ارتقاء پیدا می‌کند.
چالش‌های اجرایی
اگرچه برنامه پزشک خانواده و نظام ارجاع یک تحول مثبت در نظام سلامت کشور محسوب می‌شود، اما اجرای آن با چالش‌های متعددی مواجه است که لازم است به آنها پرداخته شود. این چالشها شامل مسائل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، و ساختاری هستند.
یکی از بزرگ‌ترین چالشها در اجرای برنامه پزشک خانواده، کمبود منابع مالی و تأمین بودجه لازم برای اجرای آن است. هرچند این برنامه می‌تواند در بلندمدت به کاهش هزینه‌های درمانی منجر شود، اما در کوتاه‌مدت نیازمند سرمایه‌گذاری قابل توجهی در زمینه آموزش، زیرساخت‌ها و تأمین پزشکان متخصص است. از طرفی، منابع مالی لازم برای توسعه این طرح، به ویژه در مناطق محروم و دورافتاده، نیازمند همکاری‌های چندجانبه دولت، بخش خصوصی و نهادهای بین‌المللی است.
همچنین، برای اجرای برنامه پزشک خانواده به تعداد زیادی پزشک عمومی، متخصص و کادر درمانی نیاز است که بتوانند در سطح خانوارها و مراکز بهداشتی فعالیت کنند. در حال حاضر، ایران با کمبود پزشک عمومی در بسیاری از مناطق روبه‌رو است و برای جذب و آموزش پزشکان جدید و متخصص به منابع و زمان زیادی نیاز است. علاوه بر این، به‌کارگیری پزشکان متخصص در سطح محلی نیز به‌ویژه در مناطق دورافتاده و کم‌برخوردار، یک چالش بزرگ است.
از سوی دیگر، اجرای برنامه پزشک خانواده نیازمند تغییرات فرهنگی و اجتماعی است. بسیاری از مردم به دلیل عادت به مراجعه مستقیم به متخصصان یا بیمارستان‌ها، از مراجعه به پزشک خانواده و پیگیری درمان از این طریق امتناع می‌کنند. این مشکل به ویژه در مناطقی که مردم به پزشکان متخصص و یا پزشک‌های خصوصی اعتماد بیشتری دارند، محسوس‌تر است. بنابراین، ایجاد آگاهی عمومی و ارتقای فرهنگ مراجعه به پزشک خانواده ضروری است.
